لاکتولوز (Lactulose) یکی از داروهای پرکاربرد در حوزه گوارش است که بهعنوان ملین اسموتیک (Osmotic laxative) شناخته میشود. این ترکیب مصنوعی از دو قند ساده گالاکتوز و فروکتوز تشکیل شده و برخلاف قندهای طبیعی، در بدن انسان جذب یا متابولیزه نمیشود. به همین دلیل، لاکتولوز نقش خود را عمدتاً در روده بزرگ ایفا میکند و به تنظیم عملکرد گوارش کمک مینماید.
در دنیای امروز که بیتحرکی، تغذیه ناسالم و استرس زندگی شهری موجب افزایش یبوست مزمن شده است، لاکتولوز یکی از مطمئنترین و ایمنترین گزینهها برای رفع این مشکل محسوب میشود. علاوه بر آن، در درمان یکی از عوارض جدی بیماریهای کبدی، یعنی انسفالوپاتی کبدی (Hepatic encephalopathy) نیز کاربرد گسترده دارد.
ساختار و ویژگیهای شیمیایی
لاکتولوز یک دیساکارید سنتتیک است که از ایزومریسازی لاکتوز (قند شیر) تحت حرارت و در حضور بازها بهدست میآید. فرمول شیمیایی آن C₁₂H₂₂O₁₁ بوده و به شکل محلول شربتی شیرین، بیرنگ یا کمی زرد رنگ در داروخانهها عرضه میشود. این دارو در برابر آنزیمهای گوارشی روده باریک مقاوم است و تا رسیدن به کولون، تقریباً دستنخورده باقی میماند — ویژگیای که اساس عملکرد درمانی آن را تشکیل میدهد.
مکانیسم اثر
عملکرد لاکتولوز به مکانیسمی ساده اما بسیار مؤثر وابسته است. این ماده پس از عبور از روده باریک، در روده بزرگ توسط باکتریهای لاکتوباسیلوس و بیفیدوباکتر تخمیر میشود. در این فرآیند، اسیدهای آلی مانند لاکتیک اسید و استیک اسید تولید میگردند که موجب کاهش pH کولون و افزایش فشار اسمزی در آن میشوند.
نتیجه این واکنشها دو اثر عمده است:
جذب آب در کولون افزایش مییابد، در نتیجه مدفوع نرمتر شده و عمل دفع آسانتر صورت میگیرد.
کاهش جذب آمونیاک (NH₃) از روده به خون؛ این ویژگی بهویژه در بیماران مبتلا به بیماریهای کبدی اهمیت دارد، زیرا سطح بالای آمونیاک میتواند به مغز آسیب برساند.
موارد مصرف
۱. درمان یبوست مزمن
اصلیترین کاربرد لاکتولوز، درمان یبوست مزمن و تنظیم حرکات روده است. این دارو معمولاً ظرف ۲۴ تا ۴۸ ساعت پس از مصرف اثر میکند و برای مصرف طولانیمدت نیز ایمن است.
۲. انسفالوپاتی کبدی
در بیماران مبتلا به سیروز کبدی، تجمع آمونیاک در خون میتواند منجر به اختلالات عصبی و کاهش هوشیاری شود. لاکتولوز با اسیدی کردن محیط کولون و تبدیل آمونیاک به آمونیوم (NH₄⁺)، از جذب آن جلوگیری میکند و در نتیجه سطح آمونیاک خون کاهش مییابد. این اثر حیاتی میتواند از بروز یا شدت یافتن انسفالوپاتی کبدی پیشگیری کند.
۳. دیگر کاربردها
در برخی موارد، لاکتولوز برای تعدیل فلور میکروبی روده، کمک به رشد باکتریهای مفید، یا حتی در درمان هیپرآمونمی مادرزادی نیز مورد استفاده قرار میگیرد.
نحوه مصرف
لاکتولوز معمولاً بهصورت شربت خوراکی در دوزهای مختلف (معمولاً ۱۰ تا ۲۰ گرم در روز) تجویز میشود. مقدار دقیق مصرف بسته به سن، وضعیت بالینی و پاسخ بدن بیمار متفاوت است. برای بیماران مبتلا به انسفالوپاتی کبدی، دوز دارو ممکن است به چند نوبت در روز تقسیم شود تا حرکات روده کنترلشده و پیوسته باشند.
نکته مهم این است که مصرف بیش از حد لاکتولوز میتواند باعث اسهال شدید شود که باید با تنظیم دوز یا مشاوره پزشک اصلاح گردد.
عوارض جانبی
اگرچه لاکتولوز از ایمنترین ملینها محسوب میشود، اما ممکن است در روزهای ابتدایی مصرف برخی عوارض خفیف بروز کند، از جمله:
نفخ و گاز شکم
دلپیچه خفیف
تهوع یا مزه شیرین نامطلوب در دهان
در صورت مصرف بیش از اندازه یا استفاده طولانیمدت بدون تجویز پزشک، خطراتی مانند اختلالات الکترولیتی (بهویژه کاهش پتاسیم) نیز وجود دارد.
تداخلات دارویی
مصرف همزمان لاکتولوز با برخی داروها میتواند اثربخشی یا ایمنی آن را تحت تأثیر قرار دهد. از جمله:
آنتیبیوتیکهای وسیعالطیف (مانند نئومایسین یا تتراسایکلین) که ممکن است تخمیر باکتریایی لاکتولوز را کاهش دهند.
داروهای مدر (Diuretics) که خطر عدم تعادل الکترولیتها را افزایش میدهند.
داروهای مهارکننده اسید معده که ممکن است اسیدی شدن کولون را مختل کنند.
بنابراین، در صورت مصرف داروهای دیگر، حتماً باید پزشک یا داروساز مطلع گردد.
هشدارها و توصیهها
در بیماران مبتلا به عدم تحمل لاکتوز یا گالاکتوزمی مادرزادی باید با احتیاط مصرف شود.
نوشیدن مقدار کافی آب هنگام درمان با لاکتولوز ضروری است تا از دهیدراسیون جلوگیری شود.
در صورت بروز اسهال شدید، مصرف دارو باید موقتاً قطع شود.
مصرف در بارداری و شیردهی معمولاً ایمن است، اما باید زیر نظر پزشک انجام گیرد.
فارماکوکینتیک
پس از مصرف خوراکی، لاکتولوز تقریباً جذب نمیشود و تا ۹۷٪ آن به کولون میرسد. متابولیتهای حاصل از تخمیر آن از طریق مدفوع دفع میشوند و تنها مقدار بسیار کمی ممکن است در ادرار ظاهر شود. به دلیل جذب ناچیز سیستمیک، خطر سمیت سیستمیک در این دارو عملاً وجود ندارد.
مزایای درمانی
ایمنی بالا حتی در سالمندان و کودکان
عدم وابستگی فیزیولوژیکی (برخلاف برخی ملینهای محرک)
مناسب برای مصرف در دوران بارداری
بهبود فلور باکتریایی روده و سلامت دستگاه گوارش
جمعبندی
لاکتولوز یکی از پرمصرفترین و بیخطرترین داروهای ملین در پزشکی مدرن است که با بهرهگیری از مکانیسمی طبیعی و مؤثر، به بهبود عملکرد روده و کاهش سطح آمونیاک خون کمک میکند. نقش دوگانه آن در یبوست مزمن و انسفالوپاتی کبدی، باعث شده تا این دارو جایگاه ویژهای در درمان بیماریهای گوارشی و کبدی داشته باشد.
توجه به دوز مصرفی، نوشیدن آب کافی و مشورت با پزشک هنگام مصرف طولانیمدت، کلید استفاده ایمن و مؤثر از لاکتولوز است. این دارو نهتنها کیفیت زندگی بیماران مبتلا به یبوست را بهبود میبخشد، بلکه در بیماران کبدی نیز نقش حیاتی در حفظ عملکرد مغز و بدن ایفا میکند.
